Вакфы в Османской империи XVIII – начала XX в: кризис развития традиционного института и пути его «обновления»
Аннотация
В XIX в. институт исламской социальной благотворительности вакф переживал серьезный институциональный кризис, выразившийся, в первую очередь, в несоответствии его фундаментальных основ целям и задачам модернизации османского общества и государства. К XIX в. неэффективность деятельности вакфов и рост коррупции в среде их распорядителей и бенефициаров серьезно испортили общественную «репутацию» самого института. В совокупности все эти факторы подготовили почву для масштабной конфискации вакуфной собственности, осуществлявшейся в начале XX столетии в разных частях Османской империи.
Ключевые слова
Литература
Выдержки из хроники, 1956 — Выдержки из хроники Ашикпашазаде «Теварих-и Ал-и Осман» («Османская династическая история») // Краткие сообщения Института востоковедения. Т. XXII. М., 1956.
Жантиев, 2006 — Жантиев Д.Р. Исламские религиозные институты как фактор сохранения традиционных социальных отношений в Османской империи в XIX в. (на примере Сирийских вилайетов) // Meyeriana: Сборник статей, посвященный 70-летию М.С. Мейера. Т. 1. М., 2006.
Кириллина, 1989 — Кириллина С.А. Ислам в общественной жизни Египта (вторая половина XIX — начало XX в.). М., 1989.
Мейер, 1975 — Мейер М.С. Влияние «революции цен» в Европе на Османскую империю // Народы Азии и Африки. 1975, № 1.
Мейер, 1991 — Мейер М.С. Османская империя в XVIII веке. Черты структурного кризиса. М., 1991.
Новичев, 1968 — Новичев А.Д. История Турции. Т. II. Новое время Ч. 1 (1792–1839). Л., 1968.
Смирнов, 1873 — Смирнов В.Д. Кочибей Гемюрджинский и другие османские писатели XVII в. о причинах упадка Турции. СПб., 1873.
Шлыков, 2004 — Шлыков П.В. Институт вакфа в Анатолийских провинциях Османской Империи XVI в. (по материалам бейлербейлика Диярбекир) // Кавказ. Балканы. Передняя Азия: Сборник научных трудов Северокавказского регионального отделения Международной научной ассоциации болгаристов. Вып. 2 (9). Махачкала, 2004.
Шлыков, 2007 — Шлыков П.В. Институт вакфа и его роль в экономической и социально-политической жизни османского общества XVI в. // Международный конгресс востоковедов: труды. Т. 1. М., 2007.
Шлыков, 2011 — Шлыков П.В. Вакфы в Турции: трансформация традиционного института. М., 2011.
Sayılı Vakıflar Kanunu // RG, 13/06/1935, Sayı 3027; Düstur. Tertip III, Cilt XXI. Ankara, 1936.
Sayılı Tevhid–I Tedrisat Kanunu. // RG, 06/03/1340 (1924), Sayı 63; Düstur, Tertip III, Cilt V. Ankara, 1931.
Akdağ, 1974 — Akdağ M. Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (1453–1559). Cilt II. İstanbul, 1974.
Akgündüz, 1996 — Akgündüz A. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul, 1996.
Arndt, 1987 — Arndt H.W. Economic Development: The History of an Idea. Chicago, 1987.
Arsebük, 1938 — Arsebük E. Medeni Hukuk, Başlangıç ve Şahsın Hukuku. C. I. Ankara, 1938.
Baer, 1968 — Baer G. Waqf Reform // Studies in the Social History of Modern Egypt. Chicago, 1968.
Barkan, 1944 — Barkan Ö.L. Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Vakıflarının İdari-Mali Muhtariyet Meselesi // Türk Hukuk Tarihi Dergisi. 1944, no.1.
Barkan, Ayverdi, 1970 — Barkan Ö.L., Ayverdi E.H. İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, 953 (1546) Târîhli. İstanbul, 1970.
Barnes, 1987 — Barnes R.J. An Introduction to Religious Foundation in the Ottoman Empire. Leiden, 1987.
Barron, 1922 — Barron J.B. Mohammedan Wakfs in Palestine. Jerusalem, 1922.
Cem, 1974 — Cem İ. Türkiye’deki Geri Kal mışlığın Tarihi. İstanbul, 1974.
Çitfçiyi Topraklandırma Kanunu (4753 Sayılı ve 11/6/1945 Tarihli) // RG, 15/06/1945, Sayı 6032; Düstur. Tertip III, Cilt XXVI. Ankara, 1945.
Çizakça, 2000 — Çizakça M. A History of Philanthropic Foundations: The Islamic World from the Seventh Century to the Present. İstanbul, 2000.
Cole, 2003 — Cole J.R.I. Al-Tahtawi on Poverty and Welfare // Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts. N.Y., 2003.
Crecelius, 1991 — Crecelius D. The Waqf of Muhammad Bey Abu Al-Dhahab in Historical Perspective // International Journal of Middle East Studies. 1991, vol. 23.
Davison, 1973 — Davison R.H. Reform in the Ottoman Empire, 1856–1876. N.-Y., [1963] 1973.
Deguilhem, 1991 — Deguilhem R. Waqf Documents: a Multi-Purpose Historical Source. The Case of Damascus in the 19th Century // Les Villes dans l’Empire Ottoman: Activités et Sociétés. T. I. P., 1991.
Deguilhem, 2002 — Deguilhem R. Centralised Authority and Local Decisional Power: Management of the Endowments in Late Ottoman Damascus // The Empire in the City. Arab Provincional Capitals in the Late Ot toman Empire. Beirut, 2002.
Doumani, 1998 — Doumani B. Endowing Family: Waqf, Property Devolution, and Gender in Greater Syria, 1800 to 1860 // Comparative Studies in Society & History. Vol. 40, Issue I (January 1998).
Dumont, 1984 — Dumont P. The Origins of Kemalist Ideology // Atatürk and the Modernization of Turkey. Leiden, 1984.
Elmalılı, 1995 — Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar. Ankara, 1995.
Ener, 2003 — Ener M. The Charity of the Khedive // Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts. N.Y., 2003.
Fatih Mehmed II Vakfiyeleri (861/1456). Ankara, 1938.
Gerber, 1987 — Gerber H. The Social Origins of the Modern Middle East. L., 1987.
Gökalp, 1976 — Gökalp Z. Yeni Hayata Doğru Yol. Ankara, 1976.
Granott, 1952 — Granott A. The Land System in Palestine — History and Structure. L., 1952.
Gültepe, 1987 — Gültepe N. Vakıf Kütüphaneciliğinin Müesseseleşmesi. İstanbul, 1987.
Hatemi, 1979 — Hatemi H. Medeni Hu kuk Tüzelkişileri I. İstanbul, 1979.
Issawi , 1980 — Issawi Ch. The Economic History of Turkey 1800–1914. Chicago-London, 1980.
Koçibey, 1972 — Koçibey M. Koçibey Risalesi (1041/1631) (Sadeleştiren: Zuhuri Danışman). İstanbul, 1972.
Köprülü, 1942 — Köprülü F. Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü. // VD, Sayı II. Ankara, 1942.
Kupferschmidt, 1987 — Kupferschmidt U.M. The Supreme Muslim Council: Islam under the British Mandate for Palestine. Leiden, 1987.
Kuran, 2005 — Kuran T. The Logic of Financial Westernization in the Middle East // Journal of Economic Behavior & Organization. Vol. 56 (2005), pp. 593–615.
Kürkçüoğlu, 1962 — Kürkçüoğlu K.E. Süleymaniye Vakfiyesi. Ankara, 1962.
Lewis, 1961 — Lewis B. The Emergence of Modern Turkey. 2nd ed. L., 1961.
Little, 1984 — Little D.P. A Catalogue of the Islamic Documents from al-Haram al-Sarif in Jerusalem. Beirut, 1984.
Marcus, 1989 — Marcus A. The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the 18th Century. N.-Y., 1989.
Massignon, 1951, 1953 — Massignon L. Documents sur certains waqfs des lieux saints de l’Islam principalement sur le waqf Tamimi à Hebron et sur le waqf tlemcénien Abu Madyan à Jérusalem // Revue des Études Islamiques. Vol. 19 (1951), pp. 73–120; Vol. 21 (1953).
Mirrlees, 1976 — Mirrlees J.A. The Optimal Structure of Incentives and Authority within an Organization // Bell Journal of Economics. 1976, vol. 7.
Morawitz, 1902 — Morawitz Ch. Les finances de la Turquie. P., 1902.
Onar, 1952 — Onar S. Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları. İstanbul, 1952.
Özbek, 1999 — Özbek N. The Politics of Poor Relief in the Late Ottoman Empire: 1876–1914 // New Perspectives on Turkey. Fall 1999, № 21.
Özbek, 2003 — Özbek N. Imperial Gifts and Sultanic Legitimation during the Reign of Sultan Abdülhamid II, 1876–1909 // Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts. N.-Y., 2003.
Öztürk, 1983 — Öztürk N. Menşe’i ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara, 1983.
Öztürk, 1986 — Öztürk N. Vakıfların İdaresi ve Teşkilât Yapısı Üzerine Düşünce ler. // I. Vakıf Şurası, 3–5 Aralık 1985. Ankara, 1986.
Öztürk, 1991 — Öztürk N. Aile Vakıfları // Türk Aile An siklopedisi. Cilt III. Ankara, 1991.
Öztürk, 1994a — Öztürk N. Osmanlılar’da Vakıfların Merkezi Otoriteye Bağlanması ve Sonuçları // Waqf dans le Monde Musulman Contemporain (XIXe–XXe Siècles). Istanbul, 1994.
Öztürk, 1994b — Öztürk N. Batılılaşma Döneminde Vakıfların Çözülmesine Yol Açan Uygulamalar // VD, Sayı XXIII. Ankara, 1994.
Öztürk, 1995 — Öztürk N. Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara, 1995.
Öztürk, 2003 — Öztürk N. Azınlık Vakıfları. Ankara, 2003.
Peri, 1992 — Peri O. Waqf and Ottoman Welfare Policy: The Poor Kitchen of Hasseki Sultan in Eighteenth-Century Ottoman Jerusalem // Journal of the Economic & Social History of the Orient. 1992, vol. 35.
Platteau, 2000 — Platteau J.-P. Institutions, Social Norms, and Economic Development. Amsterdam, 2000.
Reiter, 1996 — Reiter Y. Islamic Endowments in Jerusalem under British Mandate. L., 1996.
Schoenblum, 1999 — Schoenblum J.A. The Role of Legal Doctrine in the Decline of the Islamic Waqf: A Comparison with the Trust // Vanderbilt Journal of Transnational Law. 1999, vol. 32.
Selçuk, 1965 — Selçuk F. Vakıflar (Başlangıçtan 18. Yüzyıla Kadar) // VD, Sayı VI. Ankara, 1965.
Stephan, 1944 — Stephan S.H. An Endowment Deed of Khasseki Sultan Dated the 24th May 1552 // Quarterly of the Department of Antiquities in Palestine. 1944, vol. 10.
Tunaya, 1962 — Tunaya T.Z. İslâmcılık Cereyanı. İstanbul, 1962.
Ubicini, 1853 — Ubicini A. Lettres sur la Turquie. T. I. P., 1853.
Williamson, 1985 — Williamson O.E. The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational Contracting. N.Y., 1985.
Yediyıldız, 1982a — Yediyıldız B. Müessese-Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi // Vakıflar dergisi. Ankara, 1982, sa. XV.
Yediyıldız, 1982b — Yediyıldız B. Vakıf Müessesenin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü // Vakıflar dergisi. Ankara, 1982, sa. XIV.
Yediyıldız, 1986 — Yediyıldız B. Vakıf // İslâm Ansiklopedisi. Cilt XIII. İstanbul, 1986.
Yediyıldız, 1990 — Yediyıldız B. Institution du Vaqf au XVIIIe Siècle en Turquie: Étude Socio-Historique. Ankara, 1990.
Yınanç, 1944 — Yınanç M.H. Selçuklu Devri Türkiye Tarihi I, Anadolu’nun Fethi. İstanbul, 1944.
Yüksel, 1998a — Yüksel H. Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585–1683). Sivas, 1998.
Yüksel, 1998b — Yüksel H. XVI. Yüzyılda Osmanlı Vakıfları // Halil İnalcık Hatıra Sayısı. İstanbul, 1998.
DOI: http://dx.doi.org/10.24848/islmlg.05.1-2.25